Bölüm 2: Göklerdeki istikbal ve Türk havacılık serüveni

17 Aralık 1903, saat 10:35
Türk havacılığında ilk adımlar
Türk Tayyare Cemiyeti ile başlangıç
Vecihi Hürkuş, Nuri Demirağ ve makus talih
Vecihi Hürkuş
Nuri Demirağ
Makus talih ve muazzam yükselişin ardından çöküş
Yükselişin ikinci dönemi
Yorumlar

Metin Akpınar

Teknoloji Editörü

Bölüm 2: Göklerdeki istikbal ve Türk havacılık serüveni — Son derece değerli yazı serimizin ikinci bölümünde daha önce de belirttiğimiz gibi **Türk havacılık** **tarihine** bir dalış yapıyoruz. Göklerdeki istikbal ve Türk havacılık serüveni, tarih boyunca insanlığın en büyük hayallerini süsleyen, özgürlük ve ilerlemenin sembolü haline gelmiş bir yolculuk. Gökyüzü ise insanın sınırlarını zorlayarak yeni ufuklara açıldığı, cesaretin ve azmin kanatlandığı bir alan.

Gökyüzünün sonsuz mavisinde, Türk milleti kendi istikbalini çizme arzusuyla her zaman yanıp tutuştu. İlk uçuş denemelerinden modern hava araçlarına uzanan bu epik serüven, hem bir milletin göğe uzanan hayallerini hem de teknolojinin sınırlarını aşma azmini simgeliyor. Türk havacılık tarihi, yalnızca metal kanatların değil aynı zamanda özgürlük hayalinin de parlayan bir yıldızı.

Bu yazıda, göklerdeki istikbalin peşinde koşan Türk havacılığının başarılarına bir yolculuk yapacak, bu serüvenin heyecanını birlikte hissedeceğiz. Gelin, göklerdeki istikbale açılan kapıyı birlikte aralayalım ve Türk havacılığının eşsiz serüvenine bir yolculuk yapalım.

Ancak devam etmeden önce hemen aşağıdaki Bölüm 1 içeriğimizi okumanızı öneririz.

17 Aralık 1903, saat 10:35

Ancak bu tarihten 900 yıl önce Kazak sözlükbilimci, yazar ve mucit İsmail Cevheri, Türk tarihinin ilk uçuş denemesini gerçekleştirdi. Kendi imal ettiği tahta kanatları iki koluna bağlayarak Nişabur'da bir camiinin damına çıkan Cevheri, toplanan halka: "Ey ahali benim yaptığım buluşu şimdiye kadar kimse yapmamıştır. Sizin gözlerinizin önünde şimdi uçacağım. Dünyada yapılacak en mühim şey göklere uçmaktadır. Ben de onu yapacağım" diyerek camiinin damından atladı. Ancak bu atlayıştan bir müddet sonra düşerek hayatını kaybetti.

Türk havacılığında ilk adımlar

Çoğu ülkede olduğu gibi bugünkü Türkiye ve Osmanlı İmparatorluğunun son yıllarında da havacılık temel olarak askeri alanda gelişme gösterdi. Osmanlı Tayyare Bölükleri'nin tarihi Haziran 1909'a kadar uzansa da temel olarak 1911 yılı baz alınıyor. Yüzbaşı Fesa Bey (Evrensev) ve Mülazım-ı Evvel Yusuf Kenan Bey'in 1911'de uçuş eğitimi için Fransa'ya gönderilmesini askerî havacılığının başlangıcı olarak sayılır. Aynı yılın aralık ayında iki adet Deperdussin marka uçak siparişi verilmişti. 1912 yılında yani Wright Kardeşlerin ilk uçuşundan sadece dokuz yıl sonra, bu uçaklar İstanbul semalarında uçuş gerçekleştirmişti.

Ancak Türk havacılık tarihinin belki de kırılma noktası Trablusgarp Savaşı sırasında yaşandı. 29 Eylül 1911 tarihinde İtalya’nın Trablus’u işgal etmeye başlaması sonucu Türk-İtalyan savaşı patlak vermiş ancak Osmanlı uçakları buraya gönderilememiştir. İtalya ise tarihte ilk defa bir savaşta uçak kullanan ülke olmuşlardı. İtalya 28 uçak ile savaşta gökyüzüne hâkim olmuşlardı. Mustafa Kemal Paşa’nın havacılığa karşı görüşleri de burada iyice perçinleşmiş, Trablusgarp Savaşından, Kurtuluş Savaşına kadar, kesintisiz olarak bulunduğu savaş ortamında, havacılığın önemini kavramıştır.

Zaten bu tarihten birkaç yıl sonra söyleyeceği “İstikbal göklerdedir. Göklerini koruyamayan uluslar, yarınlarından asla emin olamazlar” sözü bu önemi vurgulamakta, “Kanatlı bir gençlik memleketin geleceği bakımından en büyük güvencedir. Bir gün batılı ayaklar Ay’da ayaklarının izlerini bırakacaklarsa, bunların arasında bir de Türk’ün bulunması için şimdiden çalışmalara girişmek, aşamalar kaydetmek gerekir.” ifadesi de geleceği anlatmakta.

Türk Tayyare Cemiyeti ile başlangıç

Osmanlı Devleti’nin yıkılma sürecinde Yüzbaşı Fazıl Bey ve 5 havacının çalışmalarıyla 1919’da Türkiye Münakalatı Havaiye Cemiyeti kurulmuştu. Bu kurum daha sonra Atatürk döneminin havacılık alanındaki ilk resmi adımlarından biri oldu ve adını Türk Tayyare Cemiyeti olarak değiştirerek 16 Şubat 1925’te resmi olarak kuruldu. Adını 1935 yılında Türk Hava Kurumu olarak değiştirecek olan Cemiyetin açılış konuşmasını yapan Atatürk’ün, “İstikbal göklerdedir; çünkü göklerini koruyamayan devletler yarınlarından asla emin olamazlar” şeklindeki sözü yeni yönetimin ve devletin havacılığa bakış açısını gözler önüne seriyordu. Artık yeni bir dönem, yeni bir atılım başlıyordu.

Yapılan görüşmeler sonucunda Türk-Alman ortak yapımı uçakların üretilmesinde bir engel kalmamış ve Junkers firması ile sermaye tutarı yaklaşık 3,5 milyon TL olan bir anlaşma yapılmıştı. Anlaşma kapsamında taraflar eşit katılım sağlayacaktı. En nihayetinde ise 6 Ekim 1926’da “Tayyare ve Motor Türk Anonim Şirketi (TOMTAŞ)” resmi olarak kuruldu.

Ancak TOMTAŞ çeşitli nedenlerden dolayı uzun ömürlü olmadı ve sınırlı üretimin ardından 1928 yılında kapandı. Fakat tesis, 1931 yılında Kayseri Uçak Fabrikası adı altında Milli Müdafaa Vekâleti bünyesinde tekrardan faaliyetlerine başlayacaktı. Kayseri Uçak Fabrikası’nda TOMTAŞ dönemi de dâhil olmak üzere 1926-1941 yılları arasında yedi ayrı tipte yaklaşık 212 adet uçak üretildi. Günümüzde bu fabrika Kayseri Hava İkmal Bakım Merkezi Komutanlığı olarak faaliyet göstermekte.

Bu yıllarda özellikle Atatürk’ün hedefleri doğrultusunda Türk havacılık tarihinin temelleri ve stratejileri belirlenmiştir diyebiliriz. Kurulan fabrikalar ve tesislerde değerli mühendisler yetişmiş ve bilgi birikimi sağlanmış. Bunlar para ile satın alınamayacak şeyler. Ancak özellikle iki isim oldukça büyük öneme sahip: Vecihi Hürkuş ve Nuri Demirağ.

Vecihi Hürkuş, Nuri Demirağ ve makus talih

Vecihi Hürkuş

Çocukluk yıllarından itibaren havacılık ve pilotluğa merak salan Vecihi Hürkuş, Türk havacılık tarihinin ayrılmaz parçalarından birisi. Hürkuş, 21 Mayıs 1916’da Yeşilköy’de bulunan Tayyare Mektebi’ne girerek pilotluk eğitimi almış ve 15 Kasım 1916’da pilot olarak mezun olmayı başarmıştır.

Hürkuş’un faaliyetleri sadece askeri alanda olmadı. Atatürk döneminde sivil girişimlerde bulunan Hürküş, ele geçirilen ve mevcutta bulunan uçak aksamlarından yararlanarak 1926 yılında ilk sivil uçağı üreterek ilk uçuşunu da kendisi yaptı. Bu uçuş, Türk Havacılık tarihinde ilk sivil üretim uçuşu olarak kayıtlara geçti. Türk Tayyare Cemiyeti’nin kuruluşunda da yer alan Hürkuş, TOMTAŞ’ın test pilotluğu görevini de üstlendi.

Ancak Hürkuş için her şeyi güllük gülistanlık değildi. 28 Ocak 1925’te “VECIHI K-VI” adını verdiği uçağını uçurur ancak Vecihi Hürkuş izin verecek makam olmadığı için izinsiz havalanmış, bu yüzden de cezalandırılmıştır. Hürkuş, farklı konularda da yasal zemin olmaması nedeniyle zorluklarla karşılaşmaya devam edecektir. Hürkuş sadece üretimle de ilgilenmedi, 1932'de ilk Türk Sivil Havacılık Okulu'nu kurarak aralarında ilk Türk kadın pilot Bedriye Gökmen’in de olduğu 12 pilot yetiştirdi. 1954 yılında ilk sivil havayolu şirketi olan Hürkuş Hava Yolları'nı kurmuş, ancak kazalar, kaçırılmalar ve sabotajlar gibi sebeplerle şirket, uçuştan men edilmiştir.

Nuri Demirağ

Ancak Demirağ’ın hedefi başkaydı, hayallerinden kopmak istemiyordu. Bu vesileyle hayalleri uğruna ilk adımını Türk Hava Yolları’nın 1935’te gerçekleştirdiği planör ve uçak imalatı ihalesine girerek attı. Şu söz ise amacını çok net bir şekilde gösteriyordu: “Göklere hâkim olamayan milletler, yerlerde sürünmeye, yerin dibinde çürümeye mahkûmdur.”

Nuri Demirağ, Batı'nın başardığı her şeyin Türkler tarafından da üretilebileceğine inanıyordu. Ona göre, zafer artık kılıç ucu değil, uçak kanatlarında yatmaktaydı. Bu inançla mühendis Selahattin Alan ile bir havacılık ihalesine giren Demirağ, Eskişehir'de uçak fabrikası, etüt atölyesi ve havaalanı kurarak Türkiye'nin ilk yerli yolcu uçağını üretti. Ancak, ortağı Selahattin Alan'ın hayatını kaybettiği bir kaza ve ardından gelen sorunlar, uçak alım ihalelerini iptal etmeye çalışanlar için bir fırsat haline gelmişti.

Makus talih ve muazzam yükselişin ardından çöküş

Havacılık girişimlerinden biri olan, Türk Hava Kurumu Etimesgut Uçak Fabrikası, Atatürk döneminde planlanmış ancak 1939'da kurulmuş ve 1941'de faaliyete geçirilmişti. Başlangıçta 70 kişi ile kurulan fabrika, zamanla 113 mühendis ve teknisyenle 221 işçi çalıştıran büyük bir tesis haline gelmiş, ilk üretilen uçaklar, İngiltere'den alınan lisansla üretilen "Magister" tipi eğitim uçakları olmuştu.

Cumhuriyet’in ilk yıllarından Atatürk’ün ölümüne ve İkinci Dünya Savaşı’na kadar olan süreçte hem havacılık hem de teknoloji ve sanayi alanında önemli hatta imkansız atılımlar yapıldı. İlk yerli uçakların ülkenin semalarında uçması sağlanarak Türkiye, bu alanda sayılı ülkeler arasına girmiş olsa da İkinci Dünya Savaşı öncesi yapılan atılımlar, savaşın sonlarına doğru ihtiyaçların azalmasıyla sekteye uğradı. Özellikle Marshall Planı ve uluslararası etkenler, Türk havacılık endüstrisini ve diğer ağır sanayi atılımlarının bu dönemlerde sonunu getirdi diyebiliriz.

Yükselişin ikinci dönemi

1960’lar itibariyle Türkiye’de havacılık ve ağır sanayi bitme noktasına gelmişti. Makus talihimiz bir kez daha yüzünü göstermiş ve maviliğe bakan başlar boynunu bükmüştü. Cumhuriyet ile başlayan hızlı yükseliş yine aynı hızda dibi görmüştü. Ancak önemli olan bu düşüşlerden ayağa kalkabilmekti.

Yukarıda dediğimiz gibi Türk havacılık tarihinin kırılma noktası olarak Trablusgarp Savaşı’nı göstermiştik. İkinci dönemin ikinci kırılma noktası ise 1974 Kıbrıs Barış Harekatı oldu.

Bu askeri faaliyetin detaylarına girmeyeceğiz ancak Kıbrıs Barış Harekatı sonrasında Türkiye, ağır silah ambargoları ile karşılaştı. Bu dönemde Kara, Deniz ve Hava Kuvvetlerini Güçlendirme Vakıfları kuruldu. Yine bu dönemde Türk Uçak Sanayii Anonim Ortaklığı TUSAŞ, ASELSAN, ASPİLSAN, HAVELSAN ve Roketsan kuruldu. 70’lerde atılan temelleri 80’ler ve 90’lar takip etti, onlarca savunma sanayi girişimi kuruldu. 1989 yılında 2018’de Savunma Sanayii Başkanlığı (SSB) adını alacak Savunma Sanayii Müsteşarlığı (SSM) kurularak merkezi bir büyüme hedeflendi.

Ancak size bunları şimdi anlatmayacağız. Zaten bunlar yakın dönemde gerçekleştirilen hedefler ve projeler. Artık gökyüzünde uçan yerli uçak da İHA da ve helikopter de var. Şimdi bir sonraki aşamaya geçmek gerekiyor.

“İstikbal göklerdedir” sözü bir hedeftir ancak verilen tek hedef değildir. “Bir gün insanoğlu tayyaresiz de göklerde yürüyecek, gezegenlere gidecek, belki de aydan bize haber yollayacaktır. Bu mucizenin gerçekleşmesi için 2000 yılını beklemeye gerek kalmayacaktır. Gelişen teknoloji daha şimdiden bunu müjdeliyor. Bize düşen görev ise, batıdan bu konuda fazla geri kalmamayı temindir.” 1936 yılında Eskişehir Tayyare Alayını yaptığı ziyarette bu sözleri sarf eden Gazi Mustafa Kemal Atatürk, uzaya işaret ediyor.

Göklerde artık demirden kanatlarımız uçuyor, hatta hava savaşlarında tarihi kırılıma neden olan Bayraktar TB2’ler gibi insansız olanlar da uçuyor. Bir sonraki ve son bölümümüzde Türkiye’nin uzaydaki hedeflerine, bazı özel isimlere ve belki de sessiz bir devrime değineceğiz.