Science dergisine göre 2023'ün çığır açan buluşları neler?

Dünya'nın karbon pompası yavaşlıyor
Doğal hidrojen arayışı artıyor
Yapay zekalı hava durumu tahmini
Sıtmaya karşı yeni umutlar
Alzheimer gelişmeleri
Amerika kıtasına insanlık tahmin edilenden önce ayak bastı
Dev kara delik birleşmelerinin gürültüsü duyuldu
Ekza ölçekli bilgisayarlar
Yorumlar

Deniz Çakmak

Haber Editörü

Science dergisine göre 2023'ün çığır açan buluşları neler? — Dünya'nın en prestijli bilimsel dergilerinden olan **Science**, 2023'ın en önemli bilimsel buluşlarını listeledi. Dergi, 2023'ün çığır açan buluşu olarak **kilo verdiren ilaçları** seçti.

Science, hem bir "kamu sağlığı krizi" hem de çetrefilli bir "kişisel mücadele" olarak tanımladığı obeziteye yönelik ilaç tedavilerinin hayal kırıklığı yaratan geçmişine dikkat çekiyor. 1940'lı yıllardan itibaren kadınları hedefleyen sağlıksız "gökkuşağı diyet haplarından" 1990'larda yükselişe geçen ancak ağır kalp ve akciğer rahatsızlıklarına neden olan bu ilaçların başarısızlıklarla dolu bir tarihi var.

Science, GLP-1 ilaçlarını Yılın Çığır Açan Buluşu olarak tanımasının nedeni, klinik deneylerde ilaçların aynı zamanda kalp yetmezliği semptomlarını, kalp krizi ve felç riskini de azalttığının tespit edilmesi. Dolayısıyla bu ilaçlar kilo vermenin ötesinde önemli faydalara sahip olduğuna yönelik kanıtlar sunuyor.

Dünya'nın karbon pompası yavaşlıyor

Bu devasa akışın ana öğelerinden biri, Güney Okyanusu'nun Antarktika kıyılarında tuzlu suyun okyanusta diplere doğru ilerlemesi. Batan su atmosferden sıcaklık, oksijen, karbondioksiti alıp derinlere iletirken su da kuzeye doğru yayılıyor.

Bu akışın bozulmasının, en önemli karbon yataklarından olan okyanusların karbon tutma kapasitesini azaltarak küresel ısınmayı hızlandıracağı düşünülüyor. Bu yıl yapılan farklı araştırmalar bu akışı sağlayan su döngüsünün yüzde 20 ila yüzde 30 arasında yavaşladığını buldu. Bilim insanları bu yavaşlamanın yıllar sonra gerçekleşmesini bekliyordu.

Doğal hidrojen arayışı artıyor

1987'de yılında, Mali'de hidrojen arayan bir sondaj deliği, sigara içilmesi nedeniyle patladıktan sonra betonla kapatılmıştı. 2012 yılında araştırmacılar bu deliği yeniden açtı ve yanan gazın yüzde 98 oranında hidrojen olduğunu buldu. Bu kaynağa jeneratör bağlandı ve bir köyün tüm elektriği buradan üretildi. Üretimden atık olarak ortaya sadece su çıktı.

Bu sene yapılan bir araştırma bu sondaj deliğindeki hidrojen basıncının 11 yıldır azalmadığını; yani yerkürenin derinliklerindeki bir kaynağın, buradaki hidrojeni yeniliyor olabileceğini buldu.

Bu keşiften yola çıkarak yeryüzündeki hidrojen kaynakları arayışı hızlandı ve bu alandaki girişimlere en az 100 milyon dolar yatırım yapıldı. Bazı araştırmacılar yeryüzünde 1 trilyon tondan fazla hidrojen bulunduğunu tahmin ediyor.

Yapay zekalı hava durumu tahmini

Yakın zamanda yayınlanan yeni bir araştırmada, Google DeepMind tarafından oluşturulan GraphCast adlı yeni yapay zeka modelinin, dünyanın en iyilerinden biri olan Avrupa Orta Vadeli Hava Tahmini sisteminden daha iyi performans gösterdiği bulunmuştu.

Science kısa vadede geleneksel yöntemlerin ortadan kalkmasının beklenmediğini ancak yapay zekanın uzun vadede bunların yerini alabileceğini söylüyor.

Sıtmaya karşı yeni umutlar

Dünya Sağlık Örgütü'nün (WHO) R21/Matrix-M adlı aşıyı genel kullanım için onaylaması bu yılın en önemli bilimsel gelişmeleri arasındaydı. Oxford Üniversitesinde geliştirilen aşı, ana aşı üreticilerinden Hindistan Serum Enstitütüsü'ne lisanslandı. Şirket dozaj maliyetinin 2 ila 4 dolar arasında olacağını öngördüğü aşıdan yıllık 100 milyon doz üretebileceğini açıkladı.

Alzheimer gelişmeleri

İlaçların bilişsel yavaşlamadaki iyileşme etkisinin zamanla nasıl değişeceği merak ediliyor. Bir diğeri soru da bu tedavilerin yüksek hastalık riski taşıyan kişilere erken uygulanması durumunda semptomların başlamasını geciktirip geciktiremeyeceği.

Amerika kıtasına insanlık tahmin edilenden önce ayak bastı

Önceki bilgiye göre Amerika'ya ilk gelenler Bering Boğazı'nı geçerek kıtaya ayak bastı ve 16 bin yıl önce Pasifik Kıyısı'ndan aşağı indiler. Ancak artık tarih 5 bin yıl geriye gitmiş durumda.

2021'de New Mexico'daki White Sands Ulusal Parkı'nda çalışan araştırmacılar göl çamurunda 21 bin ile 23 bin yıl arasına tarihlenen ayak izleri buldular. Tarihler doğruysa insanlar buzul çağından önce Amerika kıtasına ulaşmayı başardı.

Dev kara delik birleşmelerinin gürültüsü duyuldu

Evrendeki süper kütleli kara delikler, sıkı yörünge çiftleri halinde birbirlerinin etrafında dönüyor. Galaksinin merkezinde olan bu kara delikler giderek daralarak yörüngede kitleniyor. İlk aşamada dünyadan tespit etmek mümkün olmasa da zamanla dairesel hareketler güçlü kütleçekim dalgaları yayıyor.

Ekza ölçekli bilgisayarlar

Frontier, Michigan Üniversitesi'ndeki araştırmacıların, bir malzemedeki 600.000'e kadar elektronun davranışını mükemmele yakın bir hassasiyetle tahmin etmek için iki teorik çerçeveyi birleştirmesini sağladı. Önceden yalnızca 1000 elektron için tahmin yürütülebiliyordu.