Dünyanın en büyük füzyon projesinin başı büyük belada

17 yıl geçti ve maliyetler kontrolden çıktı
2025’te açılması planlanıyordu
ITER, geciken tek büyük bilimsel proje değil
Yorumlar

Metin Akpınar

Teknoloji Editörü

Dünyanın en büyük füzyon projesinin başı büyük belada — Bu yeni bir dünya rekoru olabilir, ancak ilgili hiç kimse bu konuda konuşmak istemiyor. **Fransa**'nın güneyinde **35 ülkenin iş birliğiyle** bugüne kadar tasarlanmış en büyük ve en iddialı bilimsel deneylerden biri doğuyor: **Uluslararası Termonükleer Deneysel Reaktör** (ITER) olarak bilinen dev nükleer füzyon güç makinesi.

Ancak ITER'in kıracağı kesin gibi görünen tek rekor, plazmayı güneşin çekirdeğinden 10 kat daha yüksek sıcaklıklarda "yakmak", bu "yapay yıldızı" alevler içinde tutmak ve bir seferde net füzyon enerjisi üretmek olmayacak. Bunun yerine ITER, biriken program kaymaları ve bütçe aşımlarının onu tarihteki en gecikmiş ve en yüksek maliyetli bilim projesi haline getirme tehdidiyle istenmeyen bir rekorun eşiğinde.

17 yıl geçti ve maliyetler kontrolden çıktı

ITER projesi resmi olarak 2006 yılında, uluslararası ortaklarının ITER'in 2016 yılında faaliyete geçmesini sağlayacak tahmini 5 milyar Avroluk (o zaman 6,3 milyar Dolar), 10 yıllık bir planı finanse etmeyi kabul etmesiyle başladı. En son resmi bilgilere göre maliyet, tahmini 20 milyar Avro'nun (22 milyar Dolar) üzerinde olup, ITER'in faaliyete geçmesine iki yıldan az bir süre kalmıştı. Ancak yakın zamanda bir dava yoluyla elde edilen belgeler, bu rakamların ne yazık ki güncel olmadığını gösteriyor. Gecikmeler ve ek maliyetler birkaç yıl ve birkaç milyar dolar değil, tamamıyla belirsiz durumda.

2025’te açılması planlanıyordu

ITER'in bazı bileşenlerinin programın çok gerisinde kalmasının yanı sıra, bu makinelerin bazılarının da kusurlu olduğu ortaya çıktı. Kasım 2022'de ITER Organizasyonu sadece vakum kabının montajını durdurmaya değil, aynı zamanda halihazırda monte edilmiş olan parçayı da onarım için sökmeye karar verdi. Bu süreç zarfında Fransa, ITER’in inşasını güvenlik endişeleri nedeniyle durdurma kararı bile almıştı. Bu yasal süreç devam ederken ITER’e radyasyon güvenliği sağlamak için ek bariyerlerin eklenebileceği gündeme geldi. Ancak tesisin temellerinin bunları kaldırıp kaldırmayacağı belirsiz. Halihazırda güncel bir maliyet raporu kamuoyuna sunulmuş değil.

ITER, geciken tek büyük bilimsel proje değil

Ancak ITER ve JWST uzaktan yakından aynı değil. ITER'in başlangıcı esasen çok geçmişe, 1980'lerin ortalarında Ronald Reagan ve Mikhail Gorbachev arasında yapılan bir el sıkışma anlaşmasına kadar uzanıyor- ve maliyeti tarihteki tüm bilimsel çalışmalardan daha yüksek. Enflasyona göre ayarlandığında, maliyeti ilk atom bombalarını yapan Manhattan Projesi'ninkiyle (25 milyar dolar) hemen hemen aynı ve daha da artacağı neredeyse kesin.

Ve fırlatıldıktan sadece birkaç ay sonra tam olarak çalışmaya başlayan JWST'nin aksine, ITER inşaatı bittikten yıllar sonra bile amacına uygun olmayacak. ITER'in asıl amacı olan ağır hidrojen izotopları döteryum ve trityum karışımını kullanarak yüksek güçlü füzyon deneyleri yapmak, makinenin ilk plazma kilometre taşına ulaşmasından on yıldan fazla bir süre sonrasına kadar gerçekleşmeyecek. Sonuç olarak şuan hiç kimse ITER projesinin inşasının ne zaman biteceğini, maliyetlerin ve gecikmelerin tam olarak ne olduğunu söyleyemiyor. Scientific American’a göre süreç “nesiller” alabilir.