Gözlemlenen bir kara delikten benzersiz veriler elde edildi

270 milyon ışık yılı uzakta
Plazma jetlerinin ilk kez gerçek zamanlı gözlemi
X-ışınlarında sır dolu dalgalanmalar
Yorumlar

Metin Akpınar

Teknoloji Editörü

Gözlemlenen bir kara delikten benzersiz veriler elde edildi — Uluslararası bir astronom ekibi, uzak bir galaksinin merkezindeki devasa kara deliği izlerken daha önce hiç **görülmemiş özellikler** tespit etti. NASA’nın çeşitli misyonları ve diğer tesislerden gelen verileri kullanan bilim insanları, şu ana kadar kayıtlara geçmemiş özellikleri inceleme şansı buldu. Bu özellikler arasında, ışığın üçte birine yakın bir hızla hareket eden **plazma jeti** ile kara deliğin hemen kenarından kaynaklandığı düşünülen olağan dışı ve hızlı **X-ışını dalgalanmaları** yer alıyor.

270 milyon ışık yılı uzakta

Bu olayın merkezinde Draco takımyıldızında, Dünya’dan yaklaşık 270 milyon ışık yılı uzaklıkta bulunan 1ES 1927+654 isimli bir galaksi bulunuyor. Bu galaksinin merkezinde ise Güneş’in 1,4 milyon katı kütleye sahip bir süper kütleli kara delik yer alıyor. Kara deliğin 2018 yılında sergilediği optik, morötesi ve X-ışını patlamaları, bilim insanların dikkatini çekmişti. UMBC’den (University of Maryland Baltimore County) Doçent Eileen Meyer, bu aktivitelerin gözlemler sırasında değişmeye başladığını ve o zamandan beri birçok ekibin kara deliği yakından takip ettiğini söyledi.

Patlama sonrası kara delik, yaklaşık bir yıl boyunca sakin bir duruma dönümüş gibi göründü. Ancak 2023 Nisan ayından itibaren, NASA’nın Neil Gehrels Swift Gözlemevi ve NICER teleskobunun verileri, düşük enerjili X-ışını seviyelerinde aylar sürecek bir artış gözlemlendiğini ortaya koydu.

Plazma jetlerinin ilk kez gerçek zamanlı gözlemi

UMBC ve NASA’nın Goddard Uzay Uçuş Merkezi liderliğindeki ekip, bu artışı takiben yeni radyo gözlemleri gerçekleştirdi. Yapılan analizler, güçlü ve oldukça sıra dışı bir radyo patlamasının devam ettiğini gösterdi. Daha ileri incelemeler, NRAO’nun (National Radio Astronomy Observatory) VLBA’sı (Very Long Baseline Array) ve diğer tesisler aracılığıyla yapıldı. VLBA’nın çok yüksek çözünürlük yeteneği sayesinde, kara delikten çıkan plazma jetlerinin çok detaylı görüntüleri elde edildi. Bu jetlerin toplam boyutunun yaklaşık yarım ışık yılı uzunluğunda olduğu belirtiliyor.

Gökbilimciler uzun zamandır canavar kara deliklerin neden sadece bir kısmının güçlü plazma jetleri ürettiği konusunda kafa yoruyor ve bu gözlemler kritik ipuçları sağlayabilir.

Öte yandan Meyer, “Bir kara delik jetinin fırlatılması daha önce hiç gerçek zamanlı olarak gözlemlenmemişti. Radyo patlamasından önce X-ışınları arttığında çıkışın daha önce başladığını ve jetin geçen yılın başlarında patlayana kadar sıcak gaz tarafından görüşümüzden gizlendiğini düşünüyoruz.” dedi.

X-ışınlarında sır dolu dalgalanmalar

Eğer bu yörüngede dönen bir nesneyi temsil ediyorsa, artık ışık hızının yarısında hareket ediyordu. Sonra beklenmedik bir şey oldu; dalgalanma süresi sabitlendi. Bilim insanları bu sabitlenme karşısında şok olduklarını söylüyor ve ekliyor: "Ama fark ettik ki, nesne kara deliğe yaklaştıkça, onun güçlü yerçekimi çekimi, yoldaş nesneden madde koparmaya başlayabilirdi. Bu kütle kaybı, kütleçekim dalgalarının çıkardığı enerjiyi dengeleyebilir ve yoldaş nesnenin içe doğru hareketini durdurabilirdi."

Peki, bu yoldaş nesne ne olabilir? Küçük bir kara delik doğrudan içine düşerdi ve normal bir yıldız, devasa kara deliğin yakınındaki gelgit kuvvetleriyle hızla parçalanırdı. Ancak ekip, düşük kütleli bir beyaz cücenin — Dünya büyüklüğünde bir yıldız kalıntısı — kara deliğin olay ufkuna yakın bir mesafede, bir miktar maddesini kaybederken bile sağlam kalabileceğini buldu. Bu hipotezin, gelecekte ESA ve NASA ortaklığıyla geliştirilen LISA misyonuyla (Laser Interferometer Space Antenna) doğrulanabileceği belirtiliyor.